GAPS Diet
Het is niet de bedoeling dat deze website het GAPS boek vervangt maar het dient als een bron voor aanvullende informatie. Lees a.u.b. eerst het GAPS boek om te begrijpen hoe en waarom dit specifieke dieet werkt, waarom andere diëten niet voldoende zijn voor een GAPS patiënt en hoe men het beste met dit dieet kan beginnen.
Het GAPS dieet is gebaseerd op het SCDieet (the Specific Carbohydrate Diet – het specifieke koolhydraten dieet). SCD is ‘uitgevonden’ door een beroemde Amerikaanse kinderarts Dr. Sidney Valentine Haas in de eerste helft van de 20e eeuw. Dr. Haas en zijn collega’s hebben veel jaren onderzoek gedaan naar de effecten van een dieet bij de ziekte coeliakie en andere spijsverteringsstoornissen. De resultaten van dit onderzoek werden gepubliceerd in een uitgebreid medisch boek “The Management of Celiac Disease”, geschreven door Dr. Sidney V. Haas en Merrill P. Haas in 1951. Het dieet, beschreven in het boek, werd geaccepteerd door de medische geneeskunde over de hele wereld als een oplossing bij coeliakie. Dr. Sidney V. Haas werd geëerd voor zijn pionierswerk op dit gebied van de kindergeneeskunde.
Jammer genoeg werd er, toen coeliakie werd gezien als een gluten intolerantie of gluten-darm-probleem, niet meer over het SCDieet gesproken, dat was achterhaalde informatie. Het werd echter door Elaine Gottschall weer tot leven geroepen. Ze behaalde met het SCDieet grote successen bij haar dochter. De jaren daaropvolgend behandelde ze duizenden patiënten met dit SCDieet, en met succes! Deze patiënten hadden de ziekte van crohn, colitis ulcerosa, coeliakie, diverticulitis en verschillende vormen van chronische diarree. Het drastische en snelste resultaat behaalde ze met jonge kinderen, die behalve spijsverteringsproblemen ook serieuze gedragsproblemen hadden zoals autisme, hyperactiviteit en nachtmerries. Ze wijdde jaren aan onderzoek naar de biochemische en biologische basis van het dieet en publiceerde een boek met de titel “Breaking the Vicious Cycle. Intestinal Health Trough Diet” (ook in het NL vertaald als “Doorbreek de vicieuze cirkel”).
In mijn kliniek heb ik ook jaren het SCDieet gebruikt. Na waardevolle klinische ervaringen die ik heb opgedaan met veel patiënten, heb ik verschillende aanpassingen in het dieet doorgevoerd, specifiek voor mijn patiënten die neurologische en psychiatrische aandoeningen hebben. Door de jaren heen zijn mijn patiënten dit aangepaste dieet het GAPS dieet gaan noemen.
Starten met het GAPS dieet
1. Introductie fasen van het dieet.
2. Het volledig GAPS dieet.
Een aantal van u zal zichzelf helpen, anderen zijn ouders die hun kinderen helpen, weer anderen die hun vrienden helpen, in al deze gevallen geldt dat ik de term ‘uw patiënt’ zal gebruiken in de onderstaande tekst.
Introductie fasen van het dieet
Ik raad iedereen aan om altijd te beginnen met de introductie fasen van het dieet voordat men volledig overstapt naar het volledige GAPS dieet. Afhankelijk van de conditie van uw patiënt kan hij of zij de diverse fasen doorlopen, rekening houdend met wat haar conditie toe laat. U kunt bijvoorbeeld van fase 1 naar fase 2 overstappen in twee dagen en daarna wel een langere tijd fase 2 volgen. Het is allemaal afhankelijk van hoe uw patiënt reageert. Het volgen van de introductie fasen van het dieet is essentieel voor mensen met spijsvertering symptomen zoals diarree, buikpijn, een opgeblazen gevoel, sommige gevallen van constipatie, enz. Dit dieet zal de symptomen al heel snel minder maken en zal direct starten met het helen van het spijsverteringssysteem. Ook voor ‘gezonde’ mensen die het hebben over een ‘tummy bug’ (een irritatie of infectie van het spijsverteringskanaal) geldt dat door het volgen van de introductiefasen deze symptomen na een paar dagen verholpen zullen zijn waarna de medicatie al spoedig niet meer nodig is.
Bij gevallen waar extreme obstipatie zich voordoet kunt u eerder versgeperste sappen toevoegen aan het dieet, vanaf fase 2, start wanneer u wakker wordt als eerste met verse wortelsappen. Neem tegelijkertijd ook de levertraan in. Het wortelsap zal de gal productie stimuleren want in de meeste gevallen zorgt slechte galproductie voor permanente obstipatie problemen. Wanneer er niet genoeg gal is worden de vetten in uw voedsel niet goed verteerd, deze gaan reageren met de zouten en zullen een zeep vormen in de darmen, dit zorgt vervolgens weer voor obstipatie. Het weglaten van zuivel wil soms ook helpen.
Mensen met voedselallergieën en intoleranties moeten zeker de introductie fasen doorlopen, dit zal de darmwand helpen te helen en weer normaal laten functioneren. De reden dat mensen allergieën en intoleranties voor voedsel ontwikkelen heeft te maken met de zogenaamde ‘leaky gut’ (lekkende darm). Hierbij is de darmwand beschadigd (‘lek’) door een slechte microbiële flora. Voeding krijgt niet de kans om goed te verteren maar zal door de darmwand in het bloed terecht komen wat vervolgens een immuunreactie opwekt. Veel mensen proberen te achterhalen op welke voeding ze reageren. Echter, met een beschadigde darmwand zal de meeste voeding slechts gedeeltelijk worden verteerd en opgenomen, wat direct een reactie kan geven, maar een reactie na een paar dagen of weken is ook mogelijk. Doordat deze reacties elkaar kunnen overlappen is het nooit zeker welke voeding nu exact de oorzaak was. Testen voor een voedselallergie is dus bijna niet mogelijk, zou u genoeg tijd hebben om twee keer per dag en dat twee weken lang te testen, dan kan het resultaat weleens zijn dat u allergisch bent voor alle voeding. Zolang de darmwand niet heelt en beschadigd blijft kunt u elk soort voeding vermijden waarvoor u allergisch denkt te zijn, maar uiteindelijk lost u het probleem nooit op.
Vanuit mijn ervaringen in de praktijk is de beste manier om de darmwand te helen om te beginnen met de introductie fasen. Wanneer de darmwand is geheeld zal het voedsel weer goed verteerd en opgenomen kunnen worden, hierdoor zullen de meeste, zo niet alle intoleranties en allergieën verdwijnen.
De mensen die geen last hebben van erge spijsverteringsproblemen of voedselallergieën kunnen de diverse fasen van het introductie fasen dieet sneller doorlopen. Pas op om niet in de verleiding te komen om direct het volledige GAPS dieet te gaan volgen zonder de introductie fasen te doorlopen. Want juist de introductie fasen geeft uw patiënt de beste kans om de darmen en de rest van het lichaam te laten helen. Ik heb diverse gevallen zien langskomen van mensen die de introductie fasen hebben overgeslagen, welke vervolgens blijvend problemen bleven houden wat het er allemaal niet makkelijker op maakt.
Wanneer u ervoor kiest om direct te starten met het volledige GAPS dieet, houdt u er dan rekening mee dat gemiddeld 85% van uw dagelijkse voedselinname vlees, vis, eieren, gefermenteerde zuivel en groenten (sommige goed gekookt, andere gefermenteerd of rauw) moet zijn.
Gebakken voeding en fruit kan het beste een paar weken overgeslagen worden, hierna gelimiteerd gebruiken als snack tussendoor. Het zal nooit de hoofdmaaltijd mogen gaan vervangen. Zelfgemaakte vleesbouillons, soepen, stoofpotjes en dierlijke vetten zijn niet optioneel, deze zijn de basis van uw patiënts eetpatroon!
Start de dag met een glas mineraalwater of gefilterd water. Geef uw patiënt de probiotica. Het is belangrijk om het water op kamertemperatuur te drinken, niet te koud, koud water zal alleen maar de situatie verergeren. Alleen voeding die is toegestaan moet gegeven worden, geen andere voeding. In de 1e fase zullen de ergste symptomen verdwijnen zoals: buikpijn, diarree en obstipatie. Wanneer nieuwe voeding wordt geprobeerd en diarree, pijn of andere spijsverteringproblemen terugkomen, dan is de patiënt nog niet klaar voor deze nieuwe voeding. Wacht een week en probeer het opnieuw.
Wanneer u denkt dat er een echte allergie (welke dus extreem gevaarlijk kan zijn) is voor bepaalde voeding, doe dan eerst de gevoeligheidstest. Neem een druppel van de voeding (wanneer het vast voedsel is, pureer en mix het met water) en druppel deze op de binnenkant van de pols van de patiënt. Doe dit voor het naar bed gaan. Laat de druppel drogen op de huid, de patiënt kan nu gaan slapen. Kijk de volgende ochtend naar dezelfde plek waar de druppel zat. Wanneer er een erge rode reactie op de huid zichtbaar is, vermijd die specifieke voeding voor een paar weken en probeer het opnieuw. Wanneer er geen reactie is ontstaan, ga door en start met deze voeding, wel langzaam beginnen met kleine hoeveelheden.
Eerste fase:
• Zelfgemaakte vlees en visbouillons. Vlees- en visbouillon zorgen voor bouwstenen voor de snel groeiende cellen in de darmwand en hebben een verzachtend effect op elk ontstoken oppervlak van de darm. Dat is de reden waarom deze voeding de spijsvertering verbetert, dit is al eeuwen bij veel volkeren bekend als de manier om het spijsverteringskanaal te herstellen. Gebruik geen kant en klare soepbouillons, deze zijn vaak sterk bewerkt en zitten vol met schadelijke ingrediënten. Kippenbouillon valt vaak erg goed en is daarom ook aan te bevelen om mee te starten. Om goede vleesbouillons te maken heb je botten van gewrichten en benen nodig, stukken vlees van of op het bot, een complete kip, ingewanden van de kip, eend of gans, complete duiven, fazanten of ander goedkoop vlees. Het is essentieel om botten en gewrichten te gebruiken, hierin zitten veel helende substanties, dit zit minder in spiervlees. Vraag de slager om de botten door de midden te hakken of zagen, het is belangrijk om het beenmerg door het koken in de soep te krijgen. Leg de botten, gewrichten en het vlees in een grote pan en vul deze met water, voeg onbewerkt Keltisch zeezout toe voor de smaak en ongeveer een theelepel grof gemalen zwarte peperkorrels. Breng het water aan de kook en laat dit gedurende 2,5 à 3 uur afgedekt sudderen op een lage temperatuur/het laagste pitje.
Visbouillon maken gaat op dezelfde manier, maar dan met een hele vis, graat en koppen. Na het koken kunnen de botten en het vlees d.m.v. een zeef verwijderd worden samen met de kleinere stukjes bot en peperkorrels. Haal al het zachte vlees van de botten, om dit later weer toe te voegen aan de soep, of laat uw patiënt dit van het bot af eten. Haal het beenmerg uit de botten als het nog warm is. Dit kan gedaan worden door met het bot op een houten snijplank te slaan. Het zachte gelatinerijke zachte weefsel op de botten en het beenmerg is de beste genezingsremedie voor de darmwand en het immuunsysteem; uw patiënt moet hier zoveel mogelijk van binnen krijgen als mogelijk is, dus bij elke maaltijd. Voor de visbouillon geldt, haal hier ook al het zachte weefsel van de graat en koppen af om dit eventueel later aan de soep toe te voegen. De vlees en visbouillon kan op zijn minst zeven dagen in de koelkast worden bewaard. Invriezen is ook goed mogelijk. Blijf uw patiënt deze warme bouillons geven, tussendoor en bij de maaltijden. Gebruik onder geen beding een magnetron om de bouillon in op te warmen, gebruik alleen conventionele opwarm methodes (straling van de magnetron vernietigt alle voeding!). Het is erg belangrijk dat uw patiënt al het vet in de soep en van de botten opeet, deze vetten zijn essentieel voor het helingsproces. Voeg een klein beetje probiotische voeding toe aan elke kop soep (de details over probiotische voeding leest u later op deze pagina).
•Zelfgemaakt soepen met zelfgemaakte vlees en visbouillon. Kijk voor recept ideeën op de receptenpagina. We willen nu wat in detail uitwerken wat te doen bij het introductie fasen dieet. Breng wat van de vleesbouillon aan de kook, voeg hieraan toe sneden groenten, uien, wortelen, broccoli, prei, bloemkool, courgette, pompoen etc. laat deze voor 25-35 minuten sudderen. Elke soort van toegestane groente kan worden gekozen, gebruik geen vezelrijke groenten zoals de diverse koolsoorten en selderij. Alle losse vezelrijke onderdelen van groenten moeten worden verwijderd zoals de huid en zaden van bijvoorbeeld pompoen, kalebassen en squashes, broccoli en bloemkoolsteel en andere vezelrijke delen. Kook de groenten goed zacht. Voeg hierna 1-2 eetlepels gesneden knoflook toe en breng het nog even aan de kook, laat het rustig afkoelen. Geeft de patiënt deze soep samen met het mergbeen en vlees en andere zacht weefsel zoals eerder uit en van het bot geschraapt. De soep kan worden vermalen in een blender of serveer het zonder te vermalen. Voeg aan elke kop of bord soep wat probiotische voeding toe (de details over probiotische voeding leest u later op deze pagina). Deze soep kan zoveel als men wil gegeten worden.
• Probiotische voeding is essentieel om vanaf het begin mee te starten. Deze kunnen gebaseerd zijn op zuivel of groenten. Om sterke reacties hierop te voorkomen moet er voorzichtig worden gestart met probiotische voeding. Begin met 1-2 theelepels per dag voor ongeveer 2-5 dagen, hierna start met 3-4 theelepels voor opnieuw 2-5 dagen, bouw dit verder uit zodat u in elke kom soep een paar theelepels kunt toevoegen. Begin met het toevoegen van zelfgemaakt gefermenteerd zuurkoolsap, of gefermenteerde groentesappen in elke kop of bord soep (voeg niet de vezelrijke groenten zelf toe). Deze sappen helpen om weer een normale maagzuur productie te krijgen. Zorg er wel voor dat de voeding niet te heet is als de probiotische voeding wordt toegevoegd, de hitte zal de nuttige probiotische bacteriën vernietigen. Mijn ervaring is dat GAPS patiënten al snel goed gefermenteerde wei en yoghurt kunnen verdragen. Sommige verdragen het niet, doe daarom de gevoeligheidstest voordat zuivel wordt geïntroduceerd. Wanneer er geen reactie ontstaat, maak dan wei van de zelfgemaakte yoghurt (zeven door een kaasdoek, dit verwijderd de eiwitten): begin met 1 theelepel wei per keer, voeg dit toe aan de soep. Na 3-5 dagen op 1 theelepel per dag, verhoog naar 2 per dag en ga zo verder totdat uw patiënt op ½ kop per dag zit. Op dat moment kan 1 theelepel zelfgemaakt yoghurt worden geïntroduceerd. Verhoog geleidelijk aan de hoeveelheid hiervan.
Na yoghurt kan zelfgemaakt melkkefir geïntroduceerd worden. Kefir is krachtiger dan yoghurt en zal een sterkere ‘die-off’ reactie veroorzaken. Daarom adviseer ik om eerst met yoghurt te beginnen en pas later met kefir. Voor mensen die sterk op zuivel reageren lees pagina 95 in mijn boek.
• Gember thee, mint of kamille thee met een klein beetje honing als tussendoortje. De meeste mensen kennen het wel hoe mint of kamille thee gemaakt wordt. Voor gemberthee geldt, maal een stukje gember fijn of snij het fijn (1 theelepel), voeg dit toe aan de theepot waarna gekookt water kan worden toegevoegd, laat dit 3-5 minuten trekken. Giet het in een kopje door een zeef.
In extreme gevallen van waterige diarree, laat de groenten uit het dieet. Laat de patiënt warme vleesbouillons drinken met probiotische voeding erin (voorkeur voor wei of yoghurt), eet goed doorgekookt gelatinerijk vlees (waar de bouillon mee gemaakt is) en overweg om een rauw eigeel toe te voegen, begin met een klein beetje. Voeg geen groenten toe totdat de diarree is gestopt. Wanneer de darmwand ontstoken is kan geen enkele vezel verdragen worden. Daarom moeten er nog geen groenten gebruikt worden (ook niet goed doorgekookt).
Tweede fase:
•Blij uw patiënt de soepen met beenmerg, gekookt vlees en vis geven, samen met het zachte weefsel wat op de botten/graat zit (met name de gelatine rijke en vette delen). Hij of zij moet doorgaan met het drinken van de vlees bouillons en gemberthee. Blijft ook probiotische voeding toevoegen, sap van zuurkool, gefermenteerde sappen van groenten of gestoofde groenten…, en zelfgemaakte wei en yoghurt.
• Voeg rauw eigeel toe. Het beste kan de rauwe eigeel worden toegevoegd aan de soep of bij elke kop vleesbouillon. Begin met 1 eigeel per dag en verhoog het aantal geleidelijk aan tot er in elke kop soep een eigeel kan worden toegevoegd. Wanneer eigeel goed wordt verdragen kunnen zachtgekookte eieren worden toegevoegd aan de soep (witte moet hard zijn en het gele zacht). Wanneer u bezorgt bent over een ei allergie, doe de gevoeligheidstest. Er zit geen limiet aan het gebruik van eigeel, eigeel kan erg goed, bijna zonder vertering, door het lichaam opgenomen worden en zit boordevol voeding, juist wat het lichaam van uw patiënt nodig heeft. Zorg wel dat de eieren bij een betrouwbare boer vandaan komen, biologisch, vers van kippen die vrij kunnen rondlopen.
• Maak stoofschotels en eenpansgerechten van vlees en groenten. Vermijd kruiden in deze fase, gebruik alleen Keltisch zeezout en verse kruiden (kijk voor recepten op de recepten pagina). Het vetgehalte van deze maaltijden mag erg hoog zijn. Hoe meer vers dierlijk vet uw patiënt binnenkrijgt, hoe sneller hij of zij zal genezen. Voeg ook wat probiotische voeding toe bij elke maaltijd.
• Verhoog de dagelijkse hoeveelheid van de zelfgemaakt yoghurt of kefir wanneer hier al mee gestart is. Dit geldt ook voor de gefermenteerde groentesappen.
V Start met gefermenteerde vis, start met een klein beetje en verhoog dit geleidelijk aan. Kijk voor recepten op de recepten pagina.
• Start met zelfgemaakte ghee, 1 eetlepel per dag en verhoog de hoeveelheid langzaamaan.
Derde fase:
• Ga door met de voeding uit de voorgaande fasen.
• Voeg rijpe avocado’s toe aan de soepen, begin met 1-3 theelepels en verhoog de hoeveelheid geleidelijk aan.
•Start met pannenkoeken, één pannenkoekje per dag en geef geleidelijk aan meer. Maak deze pannenkoekjes van de volgende ingrediënten: 1) biologische notenboter (amandelen, walnoten, pindas, etc.); 2) eieren; 3) een stuk verse butternut squash, courgette (geschild en fijn gemalen in een blender). Bak hiervan dunnen en kleine pannenkoekjes in ghee, ganzen of eendenvet, pas op dat ze niet aanbranden.
• Eieren, langzaam gebakken of als ‘scrambled eggs’ in voldoende ghee, ganzen of eendenvet. Serveer dit met avocado (wanneer dit word verdragen) en gekookte groenten. Gekookte uien zijn met name goed voor de spijsvertering en immuunsysteem. Smelt 3 eetlepels eendenvet of ghee in een pan, voeg hier de gesneden uien aan toe, bak deze in 20-30 minuten op zacht vuur gaar totdat ze zacht, zoet en glazig zijn.
• Start met zuurkool en zelfgefermenteerde groenten (uw patiënt heeft al een poosje van dit sap gedronken). Start met een klein beetje tot uiteindelijk 1-2 eetlepels zuurkool of gefermenteerde groenten bij elke maaltijd.
Vierde fase:
• Ga door met de voeding uit de voorgaande fasen.
• Verhoog de hoeveelheid vlees, gekookt, geroosterd of gegrild (geen bakken of barbecueën). Vermijd de stukjes die te bruin of zwart zijn. Laat uw patiënt dit eten in combinatie met gekookte groenten en zuurkool (of andere gefermenteerde groenten).
• Begin met het toevoegen van olijfolie aan elke maaltijd, van een paar druppels per maaltijd tot een 1-2 eetlepels per maaltijd.
• Start met versgeperste sappen, beginnende met een paar eetlepels wortelsap. Zorg ervoor dat de sappen helder zijn, zeef het goed. Laat uw patiënt dit langzaam opdrinken, desnoods met een beetje warm water of gemengd met zelfgemaakte yoghurt. Wanneer dit goed word verdragen, verhoog de hoeveelheid naar 1 kop per dag. Wanneer dit goed word verdragen kan sap van selderij, sla en verse mint bladeren wordt geïntroduceerd. Uw patiënt kan het beste de sappen drinken op een legen maag, in de ochtend of halverwege de middag is een mooie tijd.
• Probeer een brood te bakken van gemalen amandelen of andere noten en van zaden die vermalen zijn tot meel. Het recept bevat enkel vier ingrediënten: 1) notenmeel. 2) eieren. 3) stuk verse kalebas, courgette (geschild en zaden verwijderd en fijn gesneden). 4) Vet (ghee, boter, ganzen of eendenvet) en een beetje Keltisch zeezout voor de smaak. Uw patiënt moet beginnen met een klein stukje, valt dit goed, dan geleidelijk aan de hoeveelheid verhogen.
Vijfde fase:
•Als alle voorgaande voeding goed word verdragen probeer gekookte appels als appel puree, schil deze appel en kook ze met een klein beetje water tot moes. Wanneer ze gekookt zijn kan wat ghee toegevoegd worden waarna het tot moes gestampt kan worden. Wanneer ghee nog niet is geïntroduceerd voeg dan ganzen of eendenvet toe. Begin met een paar theelepels per dag. Kijk of er een reactie optreed. Verhoog bij geen reactie pas de hoeveelheid.
• Voeg rauwe toe, beginnende met de zachtere delen zoals sla en geschilde komkommer. Hou de stoelgang van uw patiënt goed in de gaten. Begin zoals altijd met een klein beetje en verhoog de inname geleidelijk aan als alles goed verdragen wordt. Na deze twee groenten kunnen de volgende rauwe groenten toegevoegd worden: wortelen, tomaten, uien, kool, etc.
• Wanneer de sappen van wortelen, selderij, sla en mint goed wordt verdragen kan fruit worden toegevoegd: appels, ananas en mango. vermijd citrus fruit op dit moment.
Zesde fase:
• Als alle voorgaande voeding goed word verdragen probeer een afgeschilde appel. Verhoog langzaam de hoeveelheid fruit en honing.
• Verhoog geleidelijk aan gebakken producten en andere zoet eten. Gebruik gedroogd fruit als zoetmiddel voor het bakken.
• Zoals ik al eerder gezegd heb, afhankelijk van de stoelgang veranderingen van uw patiënt kunt u sneller of langzamer van fase veranderen. De diarree moet zijn gestopt voordat u naar een volgende fase kunt gaan. Ook kan het zijn dat bepaalde voeding in een latere fase geïntroduceerd moet worden, afhankelijk van zijn/haar gevoeligheid. Ga absoluut door met de soepen en bouillons, zeker ook na de introductie fasen van het dieet, zeker eenmaal per dag. Na de introductie fasen wanneer uw patiënt een steeds betere ontlasting heeft kunt u overstappen naar het volledige GAPS dieet.
Het volledige GAPS dieet
Uw patiënt zal op zijn minst twee jaar lang geen zetmeel en suikers moeten eten. Dit betekend het vermijden van o.a. de volgende producten: alle granen, suiker, aardappelen, pastinaak, yams, zoete aardappels en alles wat hiervan gemaakt is. Het meel wat u gebruikt om te bakken kan worden vervangen door notenmeel (meest gebruikt zijn amandelen, andere noten en bepaalde zaden kan ook zoals zonnebloem en pompoenpitten). Na ongeveer 1 tot 1,5 jaar kunnen nieuwe aardappelen, gefermenteerde boekweit, gierst en quinoa gegeten worden, begin met een kleine hoeveelheid en bouw dit geleidelijk aan op, let op wanneer of er een reactie komt op deze voeding. Tarwe, suiker, bewerkte voeding en alle andere toevoegingen moeten voor langere tijd vermeden worden. Verhoog langzaam de hoeveelheid gefermenteerde voeding. U kunt groenten, melk en vis fermenteren (bekijk de recepten pagina). Ik raad absoluut ook aan om het fantastische boek van Sally Fallon te lezen ‘Nourishing Traditions’, hierin staat ook veel prachtige en heerlijke recepten. Gefermenteerde voeding eten bij elke maaltijd zorgt ervoor dat uw patiënt geen extra verteringsenzymen hoeft te slikken. Start met nieuwe gefermenteerde voeding langzaam, 1-2 eetlepels per dag.
Het beste voedsel wat een GAPS patiënt kan eten zijn eieren, vlees en vis (vers of ingevroren gekocht, niet gerookt of ingeblikt, thuis bereid), schelpdieren, verse groenten en fruit, noten en zaden, knoflook en olijfolie. Het is belangrijk om de groenten gekookt te eten, echter het is ook van belang bepaalde groenten rauw binnen te krijgen. Op deze manier krijgt uw patiënt voldoende enzymen binnen plus ontgiftings substanties wat goed helpt bij de vertering van vlees. Rauw fruit moet altijd los gegeten worden, als tussendoortje. Nooit bij de hoofdmaaltijd, omdat het op een andere manier wordt verteerd, het zou de maag alleen maar harder laten werken. Laat daarom uw patiënten fruit als tussendoortje gebruiken. Onthoud dit goed, ruim 85% van alles wat uw patiënt eet moet uit iets hartigs bestaan zoals, vlees, vis, eieren, groenten en natuurlijke vetten. Gebakken zoetigheden en fruit mag alleen gebruikt worden als tussendoortje en in zeer kleine hoeveelheden.
Het is erg belangrijk dat de GAPS patiënt veel natuurlijk vetten binnenkrijgt bij elke maaltijd zoals: vet in vlees, boter, ghee, koudgeperste kokosolie en olijfolie. Het vet zal namelijk de bloedsuikerspiegel onder controle houden wat er tevens voor zorgt dat er niet wordt gesnakt naar koolhydraten.
Wanneer uw patiënt last krijgt van maag en darmproblemen of diarree, ga direct terug naar een laag vezelrijk dieet voor een paar dagen, vermijd alle noten, rauwe groenten en fruit uit het dieet. Gebruik hiervoor in de plaats alleen maar gekookt vlees in water en bouillon, vis, eieren, gefermenteerde zuivel en gekookte groenten (geschild en ontdaan van pitten en goed gekookt in soep of stoofpotjes) net zolang tot de diarree verdwijnt. Wanneer de ontlasting weer normaal is voor minimaal één week, begin weer langzaam met rauwe groenten. Wordt dit goed verdragen, dan ga verder met noten, zaden en fruit.
Het is voor de GAPS patiënt belangrijk dat hij een goed balans aan houdt qua eten in verband met de ph balans. Alle eiwitrijke voeding zoals vlees, vis, eieren en kaas laten een zure ‘ash’ achter in het lichaam wat de conditie van het lichaam zal verslechteren. Groenten alkaliseren, daarom moet het vlees, vis en de eieren goed gecombineerd worden met voldoenden groenten, gekookt of rauw. Rauw fruit, groenten en groene groenten hebben een sterk alkaliserende werking. Appelazijn met name is sterk alkaliserend, het is erg goed om dit dagelijks te gebruiken. Mengt 1 theelepel appelazijn in elk glas water wat uw patiënt drinkt. Heet water met appelazijn maakt een erg verwarmende en alkaliserende drank. Gefermenteerde voeding is ook alkaliserend. Het is erg belangrijk om bewerkte voeding te vermijden (alles wat verpakt en ingeblikt is). De meeste voedingsstoffen zijn verdwenen door de sterke bewerkingen. Het is hard werken voor het spijsverteringssysteem en het zal alleen maar de zojuist opgebouwde gezonde darmflora beschadigen. Daarbij bevat bewerkte voeding vaak ook nog allerlei toevoegingen, o.a. e-nummers, kleurstoffen etc. welke schadelijk zijn voor de gezondheid. Probeer zoveel als mogelijk is voedsel te kopen zoals het ook gegroeid is en tevens zo vers mogelijk.
Gebruik NOOIT een magnetron, dit vernietigd alleen maar de voeding. Kook en verwarm volgens de oude bekende mogelijkheden via een oven of gasfornuis.
Voedsel om te vermijden:
• Suiker en alles wat suiker bevat.
• Molasse, maple siroop, maïsstroop en andere siropen.
• Aspartaam in elke vorm, het is een neurotoxine (beschadigd de hersenen).
• Zoetigheden, cake’s, koekjes, chocolade, ijs etc.
• Alle alcohol drankjes. Een volwassene kan gerust een goed glas wijn drinken bij een maaltijd, maar andere sterke dranken en beer kunnen het best vermeden worden.
• Ingeblikte en bewerkte voeding, lees altijd de ingrediëntenlijst op de verpakking, pas op voor suiker, lactose, maltose, zetmeel, maïsmeel, conserveringsmiddelen, smaakversterkers, kleurstoffen en gist. Het beste is om geen bewerkte voeding te kopen.
• Granen: rijst, maïs, rogge, haver, tarwe en alles wat gemaakt is met tarwemeel (brood, pasta’s, biscuits, cake en al het andere wat een bakker maakt), boekweit, quinoa, gierst, couscous, spelt, griesmeel, tapioca, etc. Na ongeveer 1 – 1,5 jaar kan misschien langzaam weer mee begonnen met boekweit, gierst en quinoa (begin met gefermenteerde), geen tarwe, rijs of rogge.
• Ontbijtgranen zijn zwaar bewerkte producten met zo goed als bijna geen voedingswaarde, ze zitten vol met suiker, zout, transvetten en andere belastende substanties. Deze moet ten alle tijden blijvend vermeden worden.
• Zetmeelrijke groenten en alles wat hiervan gemaakt is: aardappelen, pastinaak, yams, artisjok en zoete aardappels. Na ongeveer 1 tot 1,5 jaar kan misschien weer wat aardappels geïntroduceerd worden.
• Melk moet nog steeds niet genuttigd worden in deze fase. Soms kan een GAPS persoon wel zure zuivelproducten verdragen zoals harde kazen, yoghurt met bacteriën en kefir, ook crème fraiche en zure room, boter en ghee. Er zitten diverse substanties in melk welke problemen kunnen veroorzaken zoals, de melksuiker (lactose), caseïne en andere immuuncomplexen. Zure melkproducten bevatten bijna geen lactose meer en de ze zijn voor verteerd door de microben wat deze melkproducten makkelijker verteerbaar maken voor ons. Ik zou alleen biologische melkproducten adviseren, langzaam aan beginnen met één product per keer en in kleine hoeveelheden. Wanneer het voor u niet mogelijk was om met zuivel te beginnen inde introductie fasen van het dieet, kijk dan op pagina 95 van het GAPS boek, daarin wordt omschreven hoe men langzaam en veilig met zuivel kan starten. Wanneer er bij de introductie fasen van het dieet al is begonnen met zelfgemaakt yoghurt, kefir en ghee,start dan geleidelijk aan met gefermenteerd room en boter. Wanneer dat goed wordt verdragen, start met natuurlijk gerijpte kazen. Probeer altijd eerst van schapen of geiten, deze worden meestel beter verdragen door GAPS patiënten dan producten van koeien. Na 1,5 – 2,5 jaar, wanneer alle gefermenteerde zuivel producten goed wordt verdragen kan gestart worden met rauw ongepasteuriseerde biologische melk. Altijd beginnen met lage hoeveelheden, 1-2 theelepels per dag en langzaam opbouwen. Een GAPS patiënt moet nooit gepasteuriseerde melk drinken!
• Fruitsappen die niet zelf zijn gemaakt. Jammer genoeg zijn gekochte fruitsappen vaak een bron van veel bewerkte suikers en bevatten ze schimmels waarop een GAPS patiënt kan reageren.
• Bonen en peulvruchten zijn moeilijk te verteren. De twee mogelijkheden die uw patiënt heeft is, het gebruik van witte bonen (navy), gefermenteerd en zelf gekookt. Ook verse groene bonen zijn toegestaan. Commercieel gebakken bonen hebben meestel een 40% aan suiker in zich en moeten worden vermeden. U kunt zelf bonen thuis bakken (kijk op de recepten pagina).
• Koffie is een sterke irriterende substantie voor het spijsverteringskanaal, probeer dit te vermijden. Dit geldt ook voor sterke thee. Natuurlijke kruiden theeën (geen smaakversterkers toegevoegd) en gember thee zijn goed. Voor gember thee is een bekend traditionele drank voor spijsverteringsproblemen.
• Koolzuurhoudende dranken zijn allemaal niet toegestaan. Deze zitten vol met suiker en diverse chemische stoffen welke zeer slecht zijn voor een GAPS patiënt.
• Alles wat kleurstoffen, conserveringsmiddelen, smaakversterkers en andere chemische stoffen bevat vermijden.
• Soya en alles wat hiervan gemaakt is. Het heeft een slechte werking op de de schildklierfunctie en heeft een negatieve werking op de hormoonhuishouding, het bevat oestrogeenachtige stoffen. Het is belangrijk om alle synthetische oestrogenen te vermijden zoals soya, de pil, velerlei geneesmiddelen, schoonmaakmiddelen, etc.
Aanbevolen voeding:
• Koop verse of ingevroren vlees, vis en schelpdieren. Wees er van verzekerd dat ze niet gerookt, gezouten of op een andere manier behandeld zijn ter conservering. Uw patiënt zal elke dag gelatinerijk vlees moeten eten (vlees rond botten en gewrichten, huid van pluimvee). Het is zeer belangrijk om hem of haar al het vette aan het vlees te geven, puur spiervlees zonder vet is niet gunstig voor een GAPS patiënt.
• Lever en andere organen kunnen het beste vaak gegeten worden. Deze kunnen op elke willekeurige manier klaar gemaakt worden. Het is zeer voedingsrijk en ideaal om voedingstekorten op te lossen.
• Eieren, het eigeel kan het beste rauw gegeten worden en het witte licht gebakken of gekookt. Bijvoorbeeld een zacht gekookt eitje. Zorg ervoor wel de hoogste kwaliteit eieren te kopen, het beste van scharrelkippen die biologisch gehouden worden. Uw patiënt dient minimaal 2-3 eieren per dag te eten om de neurologische functies te verbeteren.
• Verse groenten, alle soort groenten worden aanbevolen, behalve zetmeelrijke groenten zoals aardappels, pastinaken, zoete aardappels, yams en aardperen. Groeten kunnen worden gestoomd, geroosterd, gegrild of kort worden gebakken. Vooral gebruiken in de soep en stoofpotjes is erg goed, samen met knoflook wat het beste aan het eind in de soep gedaan kan worden. Uw patiënt kan het beste voldoende gekookte groenten eten in plaats van rauwe groenten. Deze zijn slechter te verteren en zijn meer voedend. Het is ook belangrijk gefermenteerde en rauwe groenten te eten bij elke maaltijd in de vorm van een salade met olijfolie en verse citroen sap als snack. Rauwe en gefermenteerde groenten helpen om eiwitten te verteren en ze ontgiften ook erg goed. Echter wanneer uw patiënt diarree heeft moeten de groenten goed worden gekookt. Totdat de diarree stopt, dan kunt u weer verder gaan met wat u zojuist las.
• Vers fruit. Het is erg belangrijk om fruit rijp te eten. Na dat de introductiefasen doorlopen zijn kan seizoen fruit dat rijp is in kleine beetje genuttigd worden. Begin met een klein beetje en soms tussen de maaltijden door. Wanneer er nog steeds diarree is geen fruit eten. Pas als dit weg is kan begonnen worden met gekookt fruit (geschild en ontdaan van zaden, goed koken met wat boter, ghee of kokosolie). Hierna rauw fruit, altijd langzaam starten.
• Avocado is een prachtige voedingsrijk vrucht. Zorg er altijd voor dat hij rijp is, hij kan met vlees, vis, schelpdieren of salades geserveerd worden.
• Roomboter is beter dan de zogenaamde gezonde substanties. Je kunt ermee koken en het ook toevoegen aan elke maaltijd. Roomboter kan het beste biologische en ongezouten gekocht worden. Niet biologische roomboter bevat veel pesticiden en antibiotica’s welke de niet biologische koeien binnenkrijgen. Koudgeperste olijfolie is ook erg goed voor een GAPS patiënt. Gebruik het in salades en andere maaltijden. Het is geen goed idee om met olijfolie te koken want bij verhitting veranderd the moleculaire structuur. Bakken kan het beste worden gedaan met dierlijk vet: varkensvet, rundervet, lamsvet, ganzenvet, eendenvet, ghee en roomboter. Kokosolie en palmolie zijn te plantaardige oliën, heel goed om hierin te koken. Deze vetten veranderen niet van structuur tijden het koken. Ze kunnen ook worden hergebruikt. Verzamel ook uw eigen vet bij het grillen. Vermijd alle algemene plantaardige zogenaamde kook oliën, margarines en andere bewerkte vetten: deze zijn zeer schadelijk voor de gezondheid.
• Noten en zaden zitten boordevol prachtige en goede voedingsstoffen. Noten kunnen het beste gekocht worden in de barst, niet gezouten, geroosterd of op elke andere manier bewerkt. Rauw en onbewerkt zijn ze een rijke bron van essentiële vetzuren en verschillende voedingsstoffen. Echter, noten en zaden bevatten wel enzym remmers waardoor ze moeilijker zijn te verteren voor bepaalde mensen. Als u merkt dat dit een probleem is voor uw patiënt, doe dan het volgende zodra u ze gekocht heeft: week de noten in ‘zout’ water voor een nacht (1 eetlepel Keltisch zeezout per liter water), in de ochtend kunnen ze worden gezeefd, zorg dat het zout eraf is en droog ze in de over op een temperatuur van maximaal 50 graden voor ongeveer 3-24 uur (blijf het controleren, diverse noten hebben langere of kortere tijd nodig om te drogen). Uw patiënt kan ook direct na het weken de noten en zaden gaan eten zonder te drogen. Wanneer ze zijn gedroogd, bewaar ze in een luchtdichte verpakking of in vacuümgetrokken plastic. Het worden heerlijke knapperige noten en zijn een heerlijk snack voor tussendoor met wat gedroogd fruit. Noten en zaden (zonnebloem en pompoen) kunnen worden vermalen tot meel om hiervan brood te maken, pannenkoeken en zelf cake. Mijn boek bevat een aantal van die recepten. Vermalen amandelen en amandelmeel is vaak wel beschikbaar in een gezondheidswinkel.
• Wanneer uw kind een soort van melk wil drinken, noten/zaden melk kan tijdelijk als melk dienen voordat er met elke melk begonnen wordt. U kunt amandel, zonnebloem zaden, sesam zaden en pijnboompitten gebruiken om hiervan melk te maken. Blanke amandelen geeft de beste ‘melk’. Een theelepel lijnzaad kan gebruikt worden om de melk wat dikker te maken. Week een kop amandelen in water voor ongeveer 12-24 uur en laat deze uitlekken. Blender deze met water: voor een kop noten/zaden voeg 1-2 koppen water toe. Een goede sappers kan de noten/zaden goed vermalen zodat er een pasta ontstaat. Deze kan ook weer met water gemengd worden. Meng deze goed en zeef deze door een kaasdoek of een fijne zeef, zo ontstaat er ook melk. Een paar geweekte dadels of rozijnen kunnen tijdens het blenderen worden toegevoegd om een wat zoetere melk te krijgen. Wanneer de melk te vol van smaak is kan wat water worden toegevoegd. Ook kan er wat versgeperste appelsap of wortelsap aan toegevoegd worden om een zeer voedzame drank te verkrijgen voor uw kind. Dezelfde kop amandelen kunnen meerdere keren ‘gemolken’ worden. Bewaar de pulp met een beetje water in de koelkast.
• U kunt ook kokosmelk maken. Breng 1 kop ongezoet, gedroogd en versnipperde kokosnoot met 1 kop water aan de kook (niet koken). Laat het afkoelen en blender dit lang genoeg. Zeef deze door een fijne zeef of een kaasdoek.
• Het is beter om het tafelzout van uw patiënt te vervangen door onbewerkt zeezout. Het zat wat in winkels wordt verkocht is sterk bewerkt en alle natuurlijke mineralen behalve Natrium zijn eruit gehaald. Het menselijk lichaam heeft juist al deze mineralen nodig, daarom moeten we natuurlijk Keltisch zeezout gebruiken. Gebruik diverse soorten door elkaar, bijvoorbeeld Keltisch zeezout en Himalaya zout.
• Knoflook is ook erg belangrijk, probeer dit elke dag te eten. Het zal helpen om de darmflora te stabiliseren en het stimuleert het immuunsysteem. Het is belangrijk om het rauw te eten met vlees en gekookt als onderdeel van een maaltijd. Probeer elke dag een complete knoflook binnen te krijgen (niet alleen maar een paar teentjes).
• Onbewerkte koudgeperste honing is de enige toegestane ‘zoetstof’ (bij bakken kan beter gedroogd fruit gebruikt worden als zoetmiddel). Lokaal gemaakte honing kan het beste gebruikt worden.
Voor een volledige alfabetische lijst van voeding die vermijden en juist wel gebruikt kan worden kunt u mijn GAPS boek raadplegen.
Hoe ziet een gemiddelde maaltijd eruit:
Begin de dag met een glas mineraalwater of gefilterd wat met een schijfje citroen, hieraan kan ook een theelepel (of twee) sole (1/3 Keltisch zeezout opgelost in ? water, dit geeft sole, gebruik van deze oplossing dus 1 of 2 theelepels in een groot glas water). Het water kan iets warmer of kouder zijn, naar eigen voorkeur. Gebruik ook een halve kop zelfgemaakte yoghurt of kefir. In plaats van water en kefir/yoghurt apart te drinken van elkaar kunnen deze twee ook gemixt worden. Drinkt dit als eerst in de ochtend.
Wanneer u een sappers heeft, start de dag met een vers geperst fruit/groenten sapje verdund met water.
Allerlei soorten van sap mixen kunnen gemaakt worden, maar hou in het algemeen wel voor 50% een therapeutische mix aan, wortels, klein beetje bieten (niet meer dan 5%), selderij, kool, sla, groen (spinazie, peterselie, dille, vers brandnetelblad, bietenloof, wortelloof), witte en rode kool, en 50% van een lekker smakende ingrediënt om de smaak van de groenten te maskeren. Bijvoorbeeld, ananas, appel, sinaasappel, grapefruit, mango etc. Deze sappen kunnen eventueel nog gemixt worden met wat yoghurt of kefir, verdund met water is ook mogelijk.
Elke dag gaat ons lichaam door een 24 uurs cycles van activiteit en rust, voeden en opschonen (detoxen). Vanaf ongeveer 04:00 tot 10:00 is het lichaam in opschoonmodus bezig om zichzelf te ontgiften. Daarom voelen veel mensen geen honger in de ochtend. Water drinken of yoghurt/kefir en versgeperste sappen zullen dit proces ondersteunen. Het lichaam voeden met vaste voeding zal interfereren met het ontgiften. Het is beter om een ochtendvasten aan te houden tot ongeveer 10:00 wanneer je lichaam klaar is met ontgiften, hierna kan begonnen worden met vaste voeding. Op dat moment gaan we vaak ook honger krijgen wat een signaal is van het lichaam dat het klaar is met ontgiften. Kinderen zijn hier eerder mee klaar dan volwassenen.
Ontbijt keuzes
• Een variatie op een Engels ontbijt: gekookte eieren (liefst zacht gekookt), geserveerd met worstjes en groenten, sommige gekookt, sommige vers als een salade (tomaten, komkommer, uien, selderij of andere verse salade groenten), eventueel een avocado of vlees. Het eigeel kan het beste ongekookt worden gegeten, het eiwit juist gekookt. Gebruik voldoende olijfolie als dressing over de salade en eieren. Strooi een paar geweekte en gesproten zonnebloem, sesam of pompoen pitten over de salade. Worstjes (vette) moeten zijn gemaakt van gemalen vlees (vet) met alleen zout en peper (willekeurige verse groenten of kruiden kunnen ook worden toegevoegd). Er mogen geen MSG, smaakversterkers of andere zaken aan worden toegevoegd. Het zoeken van een lokale slager beveel ik aan, deze kan worstjes maken op bestelling met uw wensen.
• Avocado met vlees resten die over zijn, vis of schelpdieren, rauwe of gekookte groenten, limoen en koudgeperste olijfolie. Serveer een kop warme vleesbouillon als een soort van drank hierbij. Vergeet niet wat probiotische voeding toe te voegen.
• pannenkoeken gemaakt van gemalen notenmeel zijn heerlijk voor in het weekend, dan heeft u meer tijd om te koken in de ochtend. Deze pannenkoeken zijn heerlijk met wat boter, zure room met honing of als een hartige snack. Een paar verse gevroren bessen met wat honing kan dienen als jam over de pannenkoeken, heerlijk! Lichte thee met limoen of gember of mint thee.
Lunch
• Zelfgemaakt groentesoep of een stoofpotje in vleesbouillon.
• Avocado met vlees, vis, schelpdieren en rauwe of gekookte groenten. Gebruik olijfolie met een beetje limoensap als dressing. Serveer hierbij ook een kop zelfgemaakt vlees bouillon met een beetje yoghurt/kefir.
• Elk soort vlees/vis met groenten.
Diner
• Een van de keuzes van het ontbijt en de lunch
• Na het diner een halve kop yoghurt of kefir.
Wanneer het GAPSDieet is voltooid
Het GAPSDieet zal voor minimaal 1,5 tot 2 jaar heel strikt gevolgd moeten worden. Afhankelijk van ernst van uw gezondheidssituatie, de ene patiënt hersteld sneller dan de anderen. Uw patiënt moet op zijn minst 6 maanden een normale spijsvertering hebben voordat voedsel wat niet toegestaan is voor het GAPSDieet weer genuttigd kan worden. Onderschat dieet niet!
Het eerste voedsel wat u kan introduceren zijn nieuwe aardappels en gefermenteerd glutenvrij granen (boekweit, gierst en quinoa). De recepten pagina legt uit hoe deze gefermenteerd moeten worden.
Begin met één soort voeding per keer, altijd met een kleine hoeveelheid: geef uw patiënt een klein portie van deze nieuwe voeding en kijk of er reactie komen voor 2-3 dagen. Wanneer er geen problemen terugkomen of spijsverteringsproblemen, probeer dan na een paar dagen nog een portie. Wanneer er echt geen reacties zijn, verhoog de hoeveelheid geleidelijk aan. Het blijft zetmeelrijke voeding, let erop om voldoende vetten erbij te eten (roomboter, olijfolie, dierlijk vet, kokosolie etc.) om de vertering van het zetmeel te vertragen. Neem dit introduceren van nieuwe voeding erg serieus, het neem een paar maanden in beslag om dit goed uit te voeren.
Als nieuwe aardappelen en gefermenteerd granen zijn geïntroduceerd, probeer een zuurdesem brood van goede kwaliteit tarwe of rijstmeel te maken. Zowel brood als pannenkoeken kunnen van dit zuurdesem gemaakt worden. Van harte beveel ik het boek van Sallo Fallon aan ‘Nourishing Traditions’ welke een zee an recepten bevat. Wanneer zuurdesem goed wordt verdragen kunt u een gekocht commercieel gebakken zuurdesembrood gaan proberen.
In die fase zult u zien dat uw patiënt boekweit, gierst en quinoa goed kan verteren zonder het te fermenteren voor het koken. Geleidelijk aan zult u zien dat andere zetmeelrijke groenten, granen en bonen kunnen worden geïntroduceerd.
UW PATIENT ZAL NOOIT MEER VOLLEDIG TERUG KUNNEN GAAN NAAR EEN TYPISCH MODERN DIEET VOL MET SUIKER, NAGEMAAKTE EN BEWERKTE INGREDIENTEN EN ELKE ANDERE SCHADELIJK VOEDING. GEBRUIK DE JAREN DAT UW HET GAPSDIEET VOLGT OM EEN GEZONDE LEEFSTIJL EN GEZONDE EETGEWOONTES TE ONTWIKKELEN VOOR DE REST VAN UW LEVEN!
Conclusie:
In de eerste instantie lijk het erop dat het GAPSDieet heel hard werken is. Echter, het een zeer uitgebreid en gezond dieet wat de darmwand van uw patiënt weer kan helen zodat uw patiënt weer een sterke basis heeft voor een goed gezondheid voor de rest of haar/zijn leven. Dit betekend dat de meeste GAPS mensen niet blijvend op dit speciale dieet zullen moeten blijven voor de rest van hun leven. Wanneer het spijsverteringssysteem weer normaal functioneert kunnen anderen volwaardige en onbewerkte voedingssoorten geïntroduceerd worden welke overal ter wereld verkrijgbaar zijn. Sommige mensen houden 2 jaar het GAPSDieet aan, anderen langer, afhankelijk van de ernst van de gezondheidssituatie, conditie en leeftijd van een persoon. In het algemeen herstellen kinderen vele malen sneller dan een volwassene.
Wanneer er met het GAPSDieet is gestart is het niet moeilijker dan een normale eetstijl zoals we gewend waren. Ook winkelen wordt heel makkelijk, koop alleen datgene wat vers en onbewerkt is. Door het GAPS boek te lezen verkrijgt u alle essentiële informatie en veel recepten.
Veel succes!
Vertaald | www.GAPSDieet.nl